Hydrozagadka

SC. Skrzyżowanie rzek Wełny i Nielby, luty 2016. Skan negatywu Polypan

W mieście księdza Wujka, w pobliżu ulicy Gnieźnieńskiej, krzyżują się ze sobą dwie rzeki, Wełna i Nielba. Fachowcy stwierdzili, że ich wody mieszają się ze sobą w niezbyt mocno a każdy widzi, że w miejscu skrzyżowania nie ma wirów, większość wody z jednej i drugiej rzeki swobodnie przepływa na wprost. Wystarczy rzucić drewienko aby stwierdzić, że jest tak naprawdę. Zjawisko to, niesłusznie nazywane bifurkacją, mimo znikomej fotogeniczności, jest największą atrakcją turystyczną S.C. Przez jakiś czas funkcjonowała opowieść, że za skrzyżowanie rzek odpowiedzialni są mnisi. Wągrowieccy Cystersi rzeczywiście znali się na melioracji i podejmowali liczne pracy skutecznie korygujące bieg rzek, przyczyniając się do zmniejszenia zagrożenia powodziami i zwiększając możliwości obronne miasta, nie mieli jednak nic wspólnego tzw. bifurkacją

SC. Skrzyżowanie rzek Wełny i Nielby, luty 2016. Skan negatywu Polypan

Skrzyżowanie rzek nie jest też zjawiskiem naturalnym, zostało sztucznie stworzone podczas  prac melioracyjnych, przeprowadzonych przez Prusaków w 1830 roku*). Zmieniły one miejsce ujścia Nielby do Wełny, tak aby wypadało dokładnie w punkcie rozdzielania się biegu Wełny. Rozwiązanie to zaprojektował Adalbert Schulemann z Bydgoszczy po to, by ochronić Wągrowiec (wówczas pod nazwą Wongrowitz) przed zalewaniem wodami powodziowymi obu rzek. Prace melioracyjne miały też na celu zapewnienie podczas suszy odpowiedniego spiętrzenia wód na Wełnie, by mógł na niej działać młyn wodny. Warto w tym miejscu dodać, że pierwszy młyn na Nielbie(?) postawili wspomniani Cystersi w 1381 r. Od zakończeniu prac przez Pruskich inżynierów, rzeka Nielba uchodzi do Wełny, ich wody wpadają w ruch wirowy, po czym wody każdej z nich płyną dalej swoim korytem. 2400 metrów dalej, Nielba ponownie wpada do Wełny, niedaleko Jez. Łegowskiego.

SC. Skrzyżowanie rzek Wełny i Nielby, 
2012. Skan odbitki żelatynowo-srebrowej.

W wielu opracowaniach, ich autorzy jeden za drugim powtarzają, że skrzyżowanie rzek w Wągrowcu jest bifurkacją. Choć brzmi to efektownie, dalekie jest od prawdy, skrzyżowanie rzek Wełny i Nielby jest jedynie ciekawostką hydrograficzną.

Bifurkacja to bardzo rzadkie zjawisko, które polega na rozdzieleniu się rzeki na co najmniej dwa lub więcej ramiona, które dalej płyną w różnych, czasem zmiennych kierunkach i należą do różnych dorzeczy. W opisywanym tutaj przykładzie nie mamy do czynienia z takim zjawiskiem. Określenie wągrowieckiego skrzyżowania rzek mianem bifurkacji jest zatem błędem i nadużyciem.**)
Klasycznym przykładem naturalnej bifurkacja może być rzeka Casiquiare w Ameryce Południowej. Część jej wód odpływa do Rio Negro i Amazonki, a część do Orinoko, jako pierwszy opisał ją w 1800 przez A. Humboldt. W Polsce sztuczna bifurkacja występuje na Obrze (dopływie Warty), która część wód poprzez kanał odprowadza do Obrzycy (dopływu Odry) w województwie wielkopolskim. 

Lepszym przykład znajduje się w województwie opolskim. Przez Stobrawski Park Krajobrazowy płyną cztery rzeki - Stobrawa i jej dopływy Bogacica, Czarna Woda i Budkowiczanka. Teren jest dość płaski, a sieć cieków bardzo gęsta, więc co chwila dochodzi do bifurkacji między nimi.

Centrum SC, ok. 2003 r. Skan odbitki żelatynowo-srebrowej

Pod koniec lat 70. XX wieku przeprowadzono badania  składu chemicznego wód rzek Wełny i Nielby. Dowiodły one, że w miejscu ich skrzyżowania zachodzi jednak niecodzienne i interesujące zjawisko. W miejscu skrzyżowania oba cieki płyną we własnych korytach, mieszając swoje wody w niewielkim tylko stopniu (ok. 30 %).

*) W latach 1884-1887, zgodnie z dokumentacji przygotowaną przez Adalberta Schulemana w okolicach Wągrowca przystąpiono do szeroki zakrojonych prac melioracyjnych. Podjęła je Spółka od - i nawodnienia niziny Wełny między Straszewskim a Ciesielskim młynem. Podjęto wówczas decyzje o likwidacji końcowego odcinka koryta Nielby, pierwotnie wpadające ido Wełny kilkaset metrów przed dzisiejszym skrzyżowaniem  rzek.  Wody rzeki Nielby postawiono skierować do sztucznie utworzonego koryta, którego ujście wyznaczono w punkcie 'rozwidlenia Wełny na dwa ramiona. W efekcie prac przeprowadzonych  przez spółkę wodny 'doszło do utworzenia skrzyżowania rzek.

**) http://www.gloswagrowiecki.pl/galeria/57-szkolenie-wopr/detail/1776-23.html?tmpl=component

Wełny na wysokosci klasztoru o.o Paulinów. Skan odbitki żelatynowo-srebrowej.

---

W opracowaniu wykorzystałem materiały: Fakty i mity na temat wągrowieckiego skrzyżowania rzek. Projekt zrealizowany w ramach warsztatów Młodzieżowa (Po)rada dialogi bo edukacji i kulturze. Konsultacja: Marcin Moeglich - Muzeum Regionalne w Wągrowcu oraz Jerzy Paluch Zagadka skrzyżowania rzek Wełny i Nielby w Wągrowcu.