1992. Wykopaliska Łekno

Z mojego archiwum

  

Archeolodzy uważają, że nie nic nudniejszego niż dokumentacja fotograficzna na wykopaliskach. Podobno zajęcie jest równie emocjonujące jak fotografowanie przedmiotów do wystawienia na Allegro. Trudno mi się z tym zgodzić, około 1992 r. odwiedziliśmy Ekspedycję Archeologiczną Łekno pracującą na tzw. „Klasztorku”. Pierwszy raz mogłem zobaczyć wykopaliska na żywo i z mojej strony było to fascynujące i pouczające przeżycie. Zdarzyło się to na wiele lat przed sezonami 2007-2009, kiedy to archeolodzy odnaleźli skarb składający się z fragmentów srebrnej biżuterii oraz monet zachodnioeuropejskich i arabskich datowanych na X w. i początek XI w. Nie było to pojedyncze odkrycie, w tej okolicy wystarczy gdziekolwiek wbić w ziemię łopatę by trafić na pamiątkę sprzed wieków.

 

Pierwsze badania archeologiczne na „Klasztorku” przeprowadził w 1950 r. prof. Józef Kostrzewski i późniejszy prof. dr hab. Zdzisław Rajewski w ramach „zwiadu terenowego Ekspedycji wykopaliskowej w Biskupinie”. Pozwoliły one na wstępną lokalizacje zabudowań klasztornych. W latach 70 przeprowadzono pierwsze sondażowe prace ziemne a następnie zorganizowano wykopaliska, które pozwoliły odnotować dwa poziomy użytkowania, cmentarzysko oraz warstwy kamieni związane z zabudowaniami klasztornymi.

W roku 1981 na „Klasztorku” wznowiono badania archeologiczne w ramach programu badań klasztorów cysterskich w Wielkopolsce. Badania te rozpoczął, biorący udział w wykopaliskach 1976 r., ówczesny mgr Andrzej Marek Wyrwa, który w 1982 r. w Instytucie Historii UAM powołał Ekspedycję Archeologiczną Łekno.

Pierwotnie Łeknem nazywano gród plemienny powstały w połowie VII wieku, w kolejnych wiekach rozrósł się w gród państwowy z całym zapleczem służebnym. Wchodził w skład sieci grodowej Państwa Piastów. Pełnił ważną rolę w na szlaku handlowym z Gniezna na Pomorze (o czym pisałem w poprzednim tekście Tawerna Łekno -->). W czasie średniowiecznego fragmentu swej historii miasto (dzisiaj wieś) Łekno funkcjonowało w cieniu, najpierw grodów a później klasztoru.

W połowie XII wieku do Łekna przybyli cystersi z Altenbergu. Miejsce gdzie mnisi wybudowali klasztor nazywane jest potocznie „Klasztorkiem”. Fundacja klasztoru miała miejsce w 1153 r., od tego czasu mikroregion Łekneński, rozsiany wokół jeziora podzielił się na dwie części: „klasztorną” („Klasztorek” i Tarnowo Pałuckie) oraz świecką (wieś Łekno wraz z późniejszą osadą „Prawo Polskie”). Taki stan trwał prawie do końca XIV wieku, kiedy to cystersi opuścili „klasztorek” i przenieśli się do Wągrowca. Dokumenty z połowy XV wieku mówią tylko o mieście Łeknie i osadzie „Prawo Polskie”.

W jednym ze swoich opracowań prof. Wyrwa pisze, że „Mikroregion ten ma duże znaczenie dla poznania przemian osadniczych i początków architektury monumentalnej na ziemiach polskich.” Prace badawcze pozwoliły prześledzić, bardzo precyzyjnie, „kolejne etapy kształtowania i rozbudowywania się różnych struktur organizacyjnych Kościoła i związanych z nimi obiektów sakralnych, tj. od tzw. cyklu architektury książęco możnowładczej, przez monastyczną, po tworzenie, ugruntowania i przemiany organizacyjno-prawne sieci parafialnej (diecezjalnej i monastycznej) z własnymi kościołami (kaplicami).”

Miejscem, które jako pierwsze stało się obiektem zainteresowało prof. Andrzeja M. Wyrwy i jego archeologów był „Klasztorek”, tam wznoszone były kolejne grody, przedromańska rotunda, klasztor cystersów i kaplica cmentarna.
Badania te pozwoliły dokładniej poznać dzieje grodów i klasztoru, a także zweryfikować informacje o wyglądzie opactwa. Dotąd przybliżony wygląd obiektów sakralnych i klasztornych w Łeknie znany był tylko z uproszczonych rysunków widniejących na medalionach „tablic filiacyjnych” klasztoru altenberskiego z 1517 r.

Łekneńska rotundę, wybudowana pod koniec X wieku w obrębie grodu państwowego Piastów była jedną z pierwszych murowanych budowli sakralnych wykorzystanych do „tworzenia podstaw i ugruntowania chrześcijaństwa na ziemiach polskich”. W XI wieku była to najdalej na północ wysunięta świątynia w Wielkopolsce. Swoje znaczenie rotunda straciła w początkach rozbicia dzielnicowego. W pierwszej połowie XII wieku gród z rotundą otrzymał, jako ojcowiznę Zbylut z rodu Pałuków - jednego z najpotężniejszych w państwie Piastów. Na miejscu rotundy wzniósł kościół i klasztor dla cystersów.

 

W dokumencie fundacyjnym z 1153 r. zapisane jest, że komes Zbylut z Panigrodza „powodowany głęboką wiarą ofiarował […] (je) z pokorą na chwałę Boga, Szafarza wszelkich dóbr i ku chwale Jego Rodzicielki oraz ku czci świętego Piotra”.
 

Pierwszy kościół cysterski - oratorium powstał w połowie XII wieku, w kolejnych dziesięcioleciach był systematycznie rozbudowywany; w XIII wieku mamy już „pełnoplanowy kościół cysterski” nadal rozbudowywany i remontowany, funkcjonował on do lat trzydziestych XIV wieku, kiedy zaczął osiadać i grozić katastrofą budowlaną (do której w końcu doszło). Mnisi próbowali ratować kościół ale w końcu zrezygnowali i przenieśli się do Wągrowca. Po translokacji zakonu, stary klasztor stał się folwarkiem (grangią) opactwa wągrowieckiego; przez jakiś czas funkcjonowała jeszcze kaplica cmentarna wybudowana na części fundamentów kościoła, chowano tutaj okoliczną ludność. Poza cmentarzem znaleziono kilka pochówków wampirycznych, co potwierdza przypuszczenia o silnym ciągle nurcie tradycji związanej z pobożnością ludową, magią i pierwotnymi wierzeniami w duchy, wampiry itd. o czym pisze prof. Wyrwa w „Pietas ecclesiae et fides plebis” (Poznań, 2006).

Prof. Andrzej M. Wyrwa (w środku, w czapce i wzorzystym swetrze)

 

• Więcej--> Gród, klasztor, cmentarz – 30 lat Ekspedycji Archeologicznej Łekno. Wojciech Pastuszka – 9 października 2012

 

Widok na „Klasztorek” od strony Tarnowa. Zdjęcie archiwalne

Widok na „Klasztorek” od strony Łekna. 2016